Pracownia jaćwieskiego brązownika ?

Szurpiły położone są ok. 15 km na północ od Suwałk (Ryc 1). Osada "Targowisko" (st. 4) jest największą osadą kompleksu osadniczego, którego centralne miejsce stanowi grodzisko na Górze Zamkowej . Założenie otoczone jest trzema jeziorami:  Szurpiły wraz z zatoką  Czarne,  Jeglówek, oraz Tchliczysko. W okresie wczesnego średniowieczna stanowił on jeden z najważniejszych ośrodków Jaćwieży.

W 1980r. do Szurpił zawitała ekspedycja archeologiczna pod kierownictwem profesora Jerzego Okulicza-Kozaryna. Pierwsze wykopy na Targowisku otworzono w roku 1981. Wiosną 1982 r. na terenie Targowiska przeprowadzono badania powierzchniowe połączone z planigrafią. Pozwoliły one na ustalenie zasięgu stanowiska. Badania wykopaliskowe trwały ciągle do 1990r. Jedyna przerwa miała miejsce w roku 1989.

Kolejne badania na Targowisku miały miejsce dopiero po 15 latach kiedy to w ramach "Projektu Szurpiły"Dział Bałtów PMA oraz IAUW przeprowadziły tam badania powierzchniowe z użyciem wykrywaczy metali połączone z planigrafią. W roku 2006 oraz 2007  na Targowisku otworzono wykopy badawcze kierowane przez mgr. Ludwikę Jończyk z IAUW, oraz dr Marcina Engela z Działu Bałtów PMA. Badania prowadzone w 2006 roku pozwoliły na  zlokalizowanie domniemanej pracowni brązowniczej, na co wskazują skupiska odpadów produkcyjnych i półproduktów brązowych.  Wiosną 2008 roku na terenie kompleksu odbyły się przy współudziale Uniwersytetu w Kilonii badania geofizyczne i prospekcja z wykrywaczami metali. Stwierdzono istnienie silnych anomalii magnetycznych w pobliżu domniemanej pracowni. Nie zostały one jednak do tej pory zweryfikowane ze względu na brak zgody gospodarza terenu na otwarcie wykopów w tej części stanowiska. Latem 2008 r. weryfikacji poddana została natomiast południowa stref osady, gdzie odryto jamy odpadkowe i pozostałości pieca o bliżej nieokreślonej funckcji. Kolejna prospekcja z użyciem wykrywaczy w 2010 r. dostarczyła licznych zabytków z żelaza i stopów miedzi zabytków, w tym, narzędzi związanych z produkcja metalurgiczną.

 

 Ryc. 1 Lokalizacja stanowiska (oprac. L. Jończyk)

 Ryc. 2 Planigrafia z 1982 r. z zaznaczoną lokalizacją wykopu w pobliżu pracowni brązowniczej (oprac. L. Jończyk)

Podczas prowadzonych badań powierzchniowych na terenie niemal całego stanowiska znajdowane były liczne, często silnie rozdrobnione przedmioty wykonane ze stopów miedzi. Niektóre z nich można zaliczyć do grupy odpadów lub półproduktów. Podczas badań wykopaliskowych w sezonie 2006 w jednym z wykopów (Ryc. 2) udało się natrafić na znaczna koncentrację tego typu zabytków (Ryc. 3). Nie udało się jednak jednoznacznie zlokalizować pracowni, a co za tym idzie paleniska, które stanowiło zapewne jej serce. Wiązać można to ze znacznym stopniem zniszczenia osady przez głęboką orkę oraz faktem, że paleniska często wykonywane były ze słabo wypalonej, silnie schudzonej gliny.

 

 Ryc. 3 Planigrafia w obrębie wykopów w pobliżu pracowni brązowniczej (oprac. L. Jończyk)

 

Ryc. 4 Zabytki ze stopów miedzi z wykopów w pobliżu pracowni brązowniczej (rys. L. Jończyk )

Najliczniejszą kategorię wyrobów stanowią przedmioty takie, jak zapinki, czy okucia. Licznie reprezentowane są zapinki podkowiaste z odgiętymi końcami, silnie powiązane ze sobą stylistycznie i wykonane z podobnej średnicy drutu, co wskazuje, że wyszły prawdopodobnie spod tej samej ręki (Ryc. 4). Ozdoby takie jak: naszyjniki, zawieszki romboidalne, dzwoneczki , pierścienie z drutu i taśmy, oraz bransolety kute i blaszane zapewne również wykonywane były w miejscowej pracowni. Liczne ślady napraw i przeróbek na odnalezionych przedmiotach wskazują, że warsztat oprócz produkcji zajmował się również dokonywaniem napraw gotowych wyrobów, często pochodzących również z importu.
Podstawowym materiałem do produkcji ozdób były stopy miedzi, chociaż występuje również niewielka liczba przedmiotów ołowiano-cynowych oraz pojedyncze zabytki ze srebra i złota. Pozyskiwano go zapewne w dużej mierze ze złomu. Na stanowisku nie znaleziono czystego surowca np. w postaci sztabek. Licznie występują natomiast paczki blaszanych odpadów oraz nadtopione fragmenty naszyjników (Ryc. 5), które częściowo mogły być wykorzystywane jako materiał w lokalnej produkcji. Nie można jednak bezkrytycznie wiązać wszystkich tego rodzaj przedmiotów z działalnością lokalnego brązownika. Jak pokazują znaleziska z położonego w obrębie szurpilskiego kompleksu cmentarzyska warstwowego "Mosiężysko" (st. 8) cięte, lub niszczone w inny sposób przedmioty ze stopów miedzi odgrywały zapewne również znaczą rolę w obrzędowości mieszkańców wczesnośredniowiecznej Jaćwieży.

 

  

Ryc. 5 Surowiec złomowy

Dominującą techniką wykonywania ozdób było kucie i obróbka metaloplastyczna. Większość przedmiotów robiona była z drutu o przekroju okrągłym oraz blach o różnych grubościach. Część przedmiotów wykonywano również z taśm odkuwanych na specjalnie profilowanych kowadłach tzw. "kształtownikach". Z obróbką metaloplastyczną można wiązać narzędzia znalezione podczas prospekcji powierzchniowej w 2010 r (Ryc. 6). Odpady odlewnicze również występują w rejonie domniemanej pracowni (Ryc. 7:5,6). Wskazują one, że technika ta pełniła raczej funkcję pomocniczą. Zapewne przy jej pomocy wytwarzano głównie półprodukty poddawane dalszej obróbce metaloplastycznej. Nieliczne elementy odlewane takie jak zakończenia naszyjników cechuje duża grubość i mała precyzja wykonania, co świadczy o niewielkim zaawansowaniu technologicznym pracowni.

Ryc. 6 Narzędzia ze stanowiska "Targowisko" w Szurpiłach

 Ryc. 7 Odpady i półprodukty związane z produkcja metaloplastyczną i odlewniczą.

Po dokładnej analizie zabytków z wykopu z 2006 r., a także pozostałych części stanowiska należy stwierdzić, że miejscowa pracownia nie była wyspecjalizowaną jednostką nastawioną na masową produkcję. Być może miała ona charakter użytkowanego jedynie okresowo  niewielkiego paleniska umieszczonego poza chatą (Ryc. 8), przy którym rzemieślnik obrabiał surowiec głownie przy pomocy młotków, punc i pilników, których ślady licznie występują na analizowanym materiale. Najprawdopodobniej jego wytwory były rozprowadzane głównie wśród mieszkańców najbliższej okolicy. Ze względu na małą czułość chronologiczną materiałów okres funkcjonowania warsztatu możemy wyznaczyć jedynie ogólnie na wczesne średniowiecze.

 

 Ryc. 8 Niewielkie palenisko brązownicze wykonane z gliny zasilane przy pomocy dwóch miechów jednokomorowych (fot. N. Podgórska)